مال‌اکلوژن یا ناهنجاری در هم‌ترازی دندان‌ها

مال‌اکلوژن یک مشکل شایع در دندان‌پزشکی است و شدت آن می‌تواند از خفیف (فقط کمی نامرتبی دندان‌ها) تا شدید (مشکلات جدی در جفت‌شدن فک‌ها) متغیر باشد. بر اساس پژوهش‌ها، حدود نیمی از مردم در جهان درجاتی از مال‌اکلوژن دارند. همچنین تخمین زده می‌شود که تا ۹۳٪ از کودکان و نوجوانان به نوعی ناهماهنگی در دندان‌های خود دچار هستند. البته همه این موارد نیاز به درمان ندارند، اما در صورت جدی بودن مشکل و تأثیر بر سلامت دهان یا توان جویدن، باید به فکر درمان بود. در ادامه این مقاله به علل بروز مال‌اکلوژن، انواع و علائم آن، روش‌های درمانی و توصیه‌هایی برای والدین و بیماران می‌پردازیم.

علل ایجاد مال‌اکلوژن

مال‌اکلوژن معمولاً ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی دارد. مهم‌ترین عامل ژنتیک است. شکل و اندازه فک‌ها و دندان‌ها تا حد زیادی ارثی تعیین می‌شود . اگر یکی از والدین یا اعضای خانواده دچار مال‌اکلوژن باشد، احتمال بروز آن در فرزند بیشتر است. با این حال، عوامل اکتسابی و محیطی نیز می‌توانند در ایجاد یا تشدید ناهنجاری‌های فکی-دندانی نقش داشته باشند. از جمله مهم‌ترین این عوامل عبارت‌اند از:

• عادت‌های دوران کودکی: مکیدن انگشت شست یا استفاده طولانی‌مدت از پستانک و شیشه شیر در دوران کودکی می‌تواند به فک در حال رشد فشار وارد کند و چینش دندان‌ها را به‌هم بزند . توصیه می‌شود بعد از سن حدود ۳ سالگی، کودک از پستانک یا شیشه استفاده نکند تا از تغییر شکل فک جلوگیری شود.
• افتادن زودهنگام یا دیرهنگام دندان شیری: اگر کودکی دندان شیری خود را خیلی زود از دست بدهد یا برعکس دیرتر از معمول بیفتد، جای خالی یا باقی‌ماندن دندان اضافی می‌تواند آرایش طبیعی رویش دندان‌های دائمی را برهم بزند و منجر به مال‌اکلوژن شود .
• عادات دهانی نادرست دیگر: فشار دادن زبان به دندان‌های جلو (عادت بلع معکوس) و تنفس از راه دهان به جای بینی، دو عادت دیگری هستند که می‌توانند باعث تغییر حالت فک و دندان‌ها شوند . تنفس دهانی اغلب به دلیل گرفتگی مزمن بینی یا بزرگی لوزه‌ها/پولیپ‌ها رخ می‌دهد که خود این حالت نیز روی رشد فک تأثیر منفی دارد.
• مشکلات ساختاری و پزشکی: شکاف کام یا لب (لب‌شکری) که یک نقص مادرزادی است، اغلب باعث ناهنجاری در چینش دندان‌ها و فک می‌شود . همچنین وجود تومور در دهان یا فک (اگرچه نادر است) می‌تواند با جابجا کردن ساختارهای دهان، به ناهماهنگی دندان‌ها منجر شود .
• آسیب و ضربه (ترومای فک): وارد شدن صدمات شدید به صورت و فک – مثلاً شکستگی فک در اثر تصادف یا زمین خوردن – ممکن است باعث جابه‌جایی دندان‌ها یا جوش خوردن نادرست استخوان فک شود و در نهایت مال‌اکلوژن ایجاد کند .
• مشکلات دندانی و دندان‌پزشکی: رویش دندان‌های غیرمعمول یا نهفته (مانند دندان عقل نهفته) که جای کافی در قوس فکی ندارند، می‌تواند دیگر دندان‌ها را نامنظم کند . همچنین درمان‌های دندان‌پزشکی نامناسب مانند پرکردگی یا روکش‌هایی که به درستی تنظیم نشده‌اند یا حتی بریس (ارتودنسی) غیراستاندارد، ممکن است به چینش غلط دندان‌ها بیانجامند.

به طور خلاصه، ریشه اصلی مال‌اکلوژن در بسیاری از افراد ارثی است، اما مراقبت صحیح از دندان‌های شیری، جلوگیری از عادت‌های مخرب در کودکی و توجه به سلامت دهان و دندان می‌تواند در کاهش شدت یا پیشگیری از برخی موارد اکتسابی مؤثر باشد.

علائم و نشانه‌های مال‌اکلوژن

علائم مال‌اکلوژن بسته به شدت و نوع آن می‌تواند متفاوت باشد. برخی افراد با وجود ناهنجاری خفیف ممکن است متوجه مشکل خاصی نشوند، در حالی که در موارد شدید علائم کاملاً مشهود است. شایع‌ترین نشانه‌ها و مشکلات مرتبط با مال‌اکلوژن عبارت‌اند از:

• ناهمراستایی و نامنظمی دندان‌ها: واضح‌ترین علامت، کج بودن دندان‌ها یا جلو و عقب بودن غیرطبیعی فک بالا یا پایین نسبت به هم است. فرد ممکن است متوجه اوربایت (پیش‌آمدگی زیاد فک بالا روی فک پایین) یا آندربایت (جلو بودن فک پایین نسبت به بالا) در چهره خود شود که بر لبخند و نیمرخ صورت تأثیر می‌گذارد . تغییر در ظاهر پایین صورت (چانه و فک) نیز می‌تواند مشهود باشد.
• مشکل در گاز زدن و جویدن غذا: هنگامی که دندان‌ها به درستی روی هم قرار نگیرند، فرآیند گاز زدن و جویدن غذا دشوار یا همراه با درد و ناراحتی خواهد بود . ممکن است فرد در جویدن برخی خوراکی‌های سفت مشکل داشته باشد یا هنگام گاز زدن، دندان‌هایش به درستی عمل نکنند (مثلاً در اپن‌بایت که دندان‌های جلو روی هم قرار نمی‌گیرند، کندن غذا با دندان‌های جلو دشوار است).
• ساییدگی یا آسیب به بافت‌های دهان: به دلیل جفت نشدن مناسب دندان‌ها، ممکن است فرد مرتبا به داخل گونه یا زبان خود گاز بگیرد . این موضوع می‌تواند منجر به زخم شدن بافت‌های نرم دهان شود. همچنین تماس نامناسب برخی دندان‌ها با لثه مقابل، احتمال آسیب به لثه یا تحلیل لثه را افزایش می‌دهد.
• مشکلات گفتاری: مال‌اکلوژن شدید می‌تواند بر نحوه ادای برخی حروف تأثیر بگذارد. برای مثال، نامرتبی شدید دندان‌های جلو یا جلوآمدگی فک ممکن است باعث ایجاد لکنت یا سیگماتیسم (لثوه) شود که در آن فرد صداهای “س” و “ز” را به خوبی ادا نمی‌کند . البته اختلالات گفتاری ناشی از مال‌اکلوژن نسبتاً نادر هستند و بیشتر در موارد شدید دیده می‌شوند.
• تنفس دهانی: افرادی که بایت مناسبی ندارند و به خصوص کسانی که دچار تنگی فک بالا یا مشکلات فکی مرتبط با راه هوایی هستند، ممکن است به جای بینی از راه دهان تنفس کنند . تنفس دهانی مزمن می‌تواند خود باعث خشکی دهان و مشکلات لثه شود و در کودکان روی رشد فک اثر منفی بگذارد.
• دندان‌قروچه (براکسیسم): گاهی افراد مبتلا به مال‌اکلوژن درگیر عادت دندان‌قروچه شبانه می‌شوند یا برعکس، دندان‌قروچه مداوم می‌تواند باعث تشدید مال‌اکلوژن گردد . این حالت می‌تواند موجب ساییدگی شدید سطوح دندان‌ها و درد فک در صبحگاه شود.

توجه به این علائم بویژه در کودکان اهمیت دارد. والدین باید چینش دندان‌های کودکانشان را زیر نظر داشته باشند و در صورت مشاهده نامرتبی زیاد یا مشکلات در جویدن و… با دندان‌پزشک مشورت کنند.

عوارض و پیامدهای عدم درمان مال‌اکلوژن

مال‌اکلوژن تنها یک مسئله زیبایی نیست، بلکه می‌تواند سلامت دهان و حتی سلامت کلی فرد را تحت تأثیر قرار دهد. در صورتی که این ناهنجاری شدید باشد و درمان نشود، ممکن است عوارض زیر بروز کند:

• پوسیدگی و بیماری لثه: دندان‌های کج و روی‌هم افتاده تمیزکردنشان دشوارتر است و پلاک میکروبی در زوایای پنهان آنها تجمع می‌کند. این امر خطر پوسیدگی دندان و التهاب یا عفونت لثه (بیماری پریودنتال) را افزایش می‌دهد . در واقع مال‌اکلوژن یک عامل مستعدکننده برای خرابی دندان و مشکلات لثه به شمار می‌رود.
• سایش غیرطبیعی دندان‌ها: وقتی بایت تنظیم نیست، فشار جویدن به طور مساوی توزیع نمی‌شود. برخی دندان‌ها ممکن است بیش از حد روی هم ساییده شوند که منجر به سایش مینای دندان و تحلیل تاج دندان در طول زمان خواهد شد. این سایش غیرطبیعی می‌تواند دندان‌ها را حساس و ضعیف کند و حتی باعث شکستگی شود.
• درد فک و اختلال مفصل فکی (TMJ): هم‌تراز نبودن فک‌ها باعث وارد آمدن فشار مضاعف به عضلات و مفصل گیجگاهی-فکی می‌شود. در بلندمدت ممکن است فرد دچار درد مزمن فک، صدا دادن یا قفل شدن مفصل فک (سندروم TMJ) شود . این اختلال می‌تواند با سردردهای مزمن، گوش‌درد و درد صورت نیز همراه باشد .
• مشکلات گوارشی و تغذیه: اختلال در جویدن موثر غذا ممکن است به سوءهضم و مشکلات گوارشی بیانجامد. اگر فرد نتواند غذا را به خوبی بجود، تکه‌های بزرگ‌تر وارد معده می‌شود و هضم را دشوار می‌کند. در موارد بسیار شدید، ناتوانی در جویدن صحیح می‌تواند منجر به دریافت ناکافی مواد مغذی و سوءتغذیه شود .
• تأثیر بر سلامت روان و اعتماد به نفس: ظاهر چهره و لبخند برای بسیاری از افراد از نظر روحی اهمیت دارد. مال‌اکلوژن شدید که موجب نازیبایی لبخند یا تغییر فرم صورت شود، می‌تواند اعتماد به نفس فرد را کاهش دهد. تحقیقات نشان داده‌اند که مال‌اکلوژن درمان‌نشده با کاهش عزت‌نفس و تمایل به اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی در برخی افراد همراه است . نوجوانانی که از ظاهر دندان‌های خود خجالت می‌کشند ممکن است دچار اضطراب اجتماعی شوند. خوشبختانه مطالعات همچنین حاکی از آن است که درمان ارتودنسی می‌تواند به بهبود عزت‌نفس و کیفیت زندگی این افراد کمک کند.
• اختلالات خواب: در برخی بیماران، ناهنجاری فک (خصوصاً تنگی فک بالا یا عقب بودن فک پایین) می‌تواند با تنگی راه هوایی همراه شده و ریسک آپنه خواب یا خرخر شبانه را بالا ببرد . اصلاح موقعیت فک‌ها از طریق درمان ارتودنسی یا جراحی، بخشی از درمان این اختلالات خواب در موارد مربوطه خواهد بود.
  با توجه به موارد فوق، اگر مال‌اکلوژن در حدی است که بر سلامت دهان و زندگی روزمره تأثیر منفی گذاشته، حتماً باید برای درمان اقدام کرد. در بخش‌های بعدی، انواع مال‌اکلوژن و شیوه‌های درمان آنها بررسی می‌شود.

انواع مال‌اکلوژن (طبقه‌بندی ناهنجاری‌های بایت)

دندان‌پزشکان و متخصصان ارتودنسی معمولاً مال‌اکلوژن را بر اساس شکل قرارگیری دندان‌ها و فک‌ها طبقه‌بندی می‌کنند. یک سیستم رایج، طبقه‌بندی انگل (Angle’s Classification) است که مال‌اکلوژن را در سه کلاس اصلی توصیف می‌کند :

• کلاس I (مال‌اکلوژن کلاس ۱): در این نوع، رابطه‌ی کلی فک بالا و پایین نسبتاً طبیعی است؛ یعنی اولین دندان مولر (آسیاب بزرگ) فک بالا در محل صحیح خود نسبت به مولر پایین قرار می‌گیرد . مشکل عمدتاً در خود قوس دندانی است دندان‌ها در یک یا هر دو فک به صورت نامرتب قرار گرفته‌اند. مال‌اکلوژن کلاس I شایع‌ترین نوع مال‌اکلوژن است. بسیاری از افراد نیازمند ارتودنسی در این دسته قرار می‌گیرند. از جمله مشکلات رایج در کلاس I می‌توان به شلوغی (روی‌هم قرار گرفتن) دندان‌ها، فاصله‌دار بودن دندان‌ها (دیاستم)، چرخش دندان‌ها یا کمی جلو یا عقب بودن برخی دندان‌ها نسبت به بقیه اشاره کرد . بنا بر یک آمار، حدود ۵۰٪ تا ۵۵٪ کودکان ۶ تا ۱۷ ساله دارای نوعی مال‌اکلوژن کلاس I هستند.
  • درمان: بسته به شدت و نوع نامرتبی، درمان کلاس I معمولاً با ارتودنسی ثابت (بریس) یا الاینرهای شفاف (اینویزیلاین) صورت می‌گیرد. در مواردی ممکن است برای ایجاد فضا، کشیدن یک یا چند دندان لازم شود. همچنین اگر عادت‌هایی مثل مکیدن انگشت عامل ایجاد ناهنجاری بوده، از دستگاه‌های رفع عادت (مانند گیره‌های مخصوص داخل دهان) برای متوقف کردن عادت و هدایت رشد فک استفاده می‌شود.
• کلاس II (مال‌اکلوژن کلاس ۲): در این حالت، فک بالا نسبت به فک پایین جلوتر قرار گرفته است. به عبارتی دندان‌های جلویی بالا بیش از حد طبیعی روی دندان‌های پایین را می‌پوشانند. به مال‌اکلوژن کلاس II اصطلاحاً اوربایت (Overbite) یا رتروگناتیسم (عقب‌ماندگی فک پایین) نیز گفته می‌شود . در نمای صورت، بیماران کلاس II چانهٔ کوچکتر یا عقب‌تر از حد معمول دارند. حدود ۱۵٪ از بیماران ارتودنسی مبتلا به مال‌اکلوژن کلاس II هستند . علل آن اغلب رشد ناکافی فک پایین یا رشد بیش از حد فک بالا (یا ترکیبی از هر دو) است که می‌تواند منشأ ژنتیکی داشته باشد . عادت‌هایی مثل مکیدن انگشت نیز ممکن است اوربایت را تشدید کنند.

• • درمان: بسته به سن بیمار و شدت مشکل، درمان کلاس II متفاوت است. در کودکان در حال رشد با اوربایت شدید، اغلب از دستگاه‌های ارتوپدیک فکی مثل دستگاه هربست یا هدگیر استفاده می‌شود تا رشد فک‌ها اصلاح شود . در موارد خفیف‌تر یا پس از رشد، معمولاً بریس‌های ثابت همراه با کش‌های الاستیک برای عقب کشیدن دندان‌های بالا و جلو آوردن دندان‌های پایین به کار می‌رود . اگر درمان ارتودنسی در سن مناسب انجام نشود و اختلاف اندازه فک‌ها شدید باشد، ممکن است در بزرگسالی نیاز به جراحی ارتوگناتیک فک باشد . در جراحی ارتوگناتیک، استخوان فک بالا و/یا پایین با عمل جراحی اصلاح موقعیت داده می‌شوند تا هم‌تراز شوند. این روش تهاجمی و پرهزینه است و معمولاً همراه با ارتودنسی قبل و بعد از عمل انجام می‌شود.
• کلاس III (مال‌اکلوژن کلاس ۳): این حالت عکس کلاس II است؛ یعنی فک پایین جلوتر از فک بالا قرار می‌گیرد. در اصطلاح رایج به آن پروگناتیسم یا آندربایت می‌گویند . در نمای横صورت، بیماران کلاس III دارای چانه برجسته و جلوآمده هستند و دندان‌های پایین آنها جلوتر از دندان‌های بالا قرار می‌گیرد . این نوع مال‌اکلوژن نسبتاً نادرتر است و حدود ۱٪ بیماران ارتودنسی را شامل می‌شود . علت معمولاً رشد بیش از حد فک پایین یا رشد ناکافی فک بالا (کوچکی فک بالا) است که باعث عدم تطابق می‌شود . مال‌اکلوژن کلاس III می‌تواند مشکلات جدی در جویدن ایجاد کند و سایش زودرس دندان‌ها را به همراه داشته باشد .
  • درمان: مال‌اکلوژن کلاس III از دشوارترین موارد درمان ارتودنسی است و مداخله زودهنگام کلید موفقیت آن محسوب می‌شود . در کودکان کم‌سن، می‌توان با دستگاه گشادکننده کام (وسیع‌کننده فک بالا) رشد عرضی فک بالا را تحریک کرد و جلوی تشدید مشکل را گرفت . همچنین در سنین رشد از برخی وسایل دیگر برای هدایت رشد فک استفاده می‌شود. در نوجوانان و بزرگسالان، بریس‌های ارتودنسی برای مرتب کردن دندان‌ها به‌کار می‌رود اما اغلب کافی نیست و در موارد متوسط تا شدید، جراحی فک برای عقب بردن فک پایین یا جلو آوردن فک بالا (یا هر دو) ضروری است. طرح درمان کلاس III باید برای هر فرد به‌طور اختصاصی و توسط تیم متخصص ارتودنسی و جراحی فک برنامه‌ریزی شود.
    هر کدام از انواع مال‌اکلوژن ممکن است شامل مشکلات متنوعی در دندان‌ها باشند (مثل اپن‌بایت، کراس‌بایت، شلوغی دندان‌ها و …)، اما این تقسیم‌بندی به متخصصان کمک می‌کند طرح درمان مناسب را انتخاب کنند. تشخیص نوع مال‌اکلوژن معمولاً توسط ارتودنتیست و با معاینه بالینی و بررسی عکس‌های رادیوگرافی انجام می‌شود.

روش‌های تشخیص مال‌اکلوژن

تشخیص مال‌اکلوژن در طی یک معاینه عادی دندان‌پزشکی قابل انجام است. دندان‌پزشک یا متخصص ارتودنسی با نگاه کردن به نحوه روی‌هم قرار گرفتن دندان‌های شما، می‌تواند وجود ناهنجاری را متوجه شود. برای ارزیابی دقیق‌تر، ممکن است اقدامات زیر انجام شود:

1. عکس‌برداری رادیوگرافی (x-ray): تصاویر رادیولوژی از دندان‌ها و فک‌ها به متخصص امکان می‌دهد موقعیت ریشه دندان‌ها، وضعیت استخوان فک و وجود دندان‌های نهفته را ببیند. مثلاً عکس سفالومتری نمای نیمرخ جمجمه، رابطه فک بالا و پایین را نشان می‌دهد که در طبقه‌بندی مال‌اکلوژن کمک‌کننده است.
2. قالب‌گیری یا اسکن دیجیتال از دندان‌ها: قالب گچی یا اسکن سه‌بعدی از دهان بیمار تهیه می‌شود تا مدل دقیقی از چیدمان فعلی دندان‌ها به دست آید. ارتودنتیست روی این مدل می‌تواند روابط دندان‌ها را دقیق‌تر بررسی کند و طرح درمان را برنامه‌ریزی نماید.
3. عکس‌های کلینیکی: عکس‌های رنگی از نماهای مختلف دندان‌ها و صورت بیمار (از جلو، نیمرخ و داخل دهان) تهیه می‌شود. این عکس‌ها در مستندسازی وضعیت اولیه و مقایسه تغییرات در طول درمان کاربرد دارند.
   پس از جمع‌آوری این اطلاعات، متخصص ارتودنسی نوع مال‌اکلوژن را تعیین کرده و بر اساس شدت و نوع مشکل، برنامه درمانی پیشنهاد می‌کند. در بخش بعد به روش‌های درمان مال‌اکلوژن می‌پردازیم.

روش‌های درمان مال‌اکلوژن

خوشبختانه امروزه برای اصلاح تقریباً تمامی انواع مال‌اکلوژن، درمان‌های مؤثری وجود دارد. متخصص ارتودنسی (ارتودنتیست) پزشک متخصصی است که وظیفه تشخیص و درمان ناهنجاری‌های فکی-دندانی را برعهده دارد. نوع درمان به شدت ناهنجاری، سن بیمار و علت ایجاد آن بستگی دارد. در ادامه، مهم‌ترین روش‌های درمان مال‌اکلوژن را مرور می‌کنیم:

ارتودنسی ثابت (بریس‌ها)

رایج‌ترین راه‌حل برای مرتب کردن دندان‌ها، استفاده از بریس ثابت است. بریس شامل براکت‌های کوچکی است که روی دندان‌ها چسبانده می‌شود و توسط سیم‌های مخصوص به هم متصل می‌گردد . با تنظیم تدریجی سیم، دندان‌ها به موقعیت مناسب حرکت می‌کنند. طول مدت درمان با بریس بسته به شدت ناهنجاری معمولاً ۱ تا ۳ سال است. بریس‌ها انواع مختلفی دارند؛ از جنس فلزی سنتی گرفته تا نوع سرامیکی هم‌رنگ دندان که کمتر جلب توجه می‌کند. پس از اتمام دوره بریس، بیمار باید مدتی از ریتینر (نگهدارنده) استفاده کند تا دندان‌ها در موقعیت جدید ثابت شوند.

الاینرهای شفاف

الاینر یا ترازکننده شفاف (مانند اینویزیلاین) مجموعه‌ای از پلاک‌های پلاستیکی شفاف است که روی دندان‌ها قرار می‌گیرد و به تدریج آنها را جابجا می‌کند . بیمار هر چند هفته یک‌بار به مجموعه جدیدی از الاینرها منتقل می‌شود که نسبت به قبلی کمی موقعیت دندان‌ها را اصلاح‌تر می‌کند. مزیت الاینر این است که تقریبا نامرئی بوده و هنگام غذا خوردن و مسواک زدن می‌توان آن را خارج کرد. این روش برای ناهنجاری‌های خفیف تا متوسط مناسب است و نیاز به همکاری خوب بیمار (استفاده ۲۰-۲۲ ساعت در روز) دارد.

ارتودنسی لینگوال (زبانی)

در این روش که بیشتر برای بزرگسالان با دغدغه زیبایی به‌کار می‌رود، براکت‌های ارتودنسی به جای جلوی دندان، در پشت دندان‌ها (سمت زبان) چسبانده می‌شوند . به این ترتیب براکت‌ها از دید پنهان هستند و لبخند فرد حین درمان ظاهر طبیعی‌تری دارد. ارتودنسی لینگوال برای همه موارد قابل استفاده نیست (بستگی به شکل دندان‌ها و شدت ناهنجاری دارد) و تنظیم آن نیز پیچیده‌تر است، اما در صورت امکان، یک گزینه درمانی مؤثر و مخفی به شمار می‌رود.

کشیدن دندان

در مال‌اکلوژن‌هایی که مشکل اصلی شلوغی شدید دندان‌ها و کمبود فضا در قوس فکی است، گاهی لازم می‌شود یک یا چند دندان دائمی کشیده شود . با این کار فضای کافی ایجاد می‌شود تا باقی دندان‌ها با ارتودنسی در ردیف مناسب قرار گیرند. تصمیم به کشیدن دندان بسته به شرایط بیمار و طرح درمان ارتودنتیست صورت می‌گیرد (معمولاً دندان‌های پرمولر اولین گزینه برای کشیدن هستند اگر لازم باشد).

وسایل و دستگاه‌های ارتودنسی

این دسته شامل ابزارهایی است که به اصلاح رشد یا موقعیت فک‌ها کمک می‌کنند. برای نمونه پلاک‌های فانکشنال در کودکان می‌توانند با اعمال نیرو به فک پایین، رشد آن را تحریک کنند یا برعکس رشد فک بالا را مهار نمایند. هدگیر (Headgear) دستگاهی است که بخشی داخل دهان و بخشی بیرون از صورت دارد و معمولاً برای عقب بردن فک بالا در کلاس II به‌کار می‌رود . همچنین گشادکننده کام (Expander) برای عریض کردن فک بالا در کودکان دارای کراس‌بایت یا تنگی قوس دندانی استفاده می‌شود . این وسایل بیشتر در کودکان و نوجوانان کاربرد دارند و در بزرگسالان به علت اتمام رشد فکی اثربخشی محدودی دارند.

جراحی ارتوگناتیک (جراحی فک)

در مواردی که ناهنجاری فک بسیار شدید باشد به‌خصوص کلاس II یا III پیشرفته که با ارتودنسی به تنهایی قابل اصلاح کامل نیست، از جراحی فک کمک گرفته می‌شود . در این جراحی‌ها، جراح فک و صورت استخوان فک بالا و/یا پایین را برش داده و در موقعیت جدید قرار می‌دهد و با صفحات و پیچ‌ها ثابت می‌کند. مثلاً در بیمار کلاس III ممکن است فک پایین به عقب یا فک بالا به جلو جراحی شود؛ یا در کلاس II فک پایین به جلو آورده شود . جراحی ارتوگناتیک معمولاً بعد از اتمام رشد (حدود ۱۸ سالگی به بعد) انجام می‌شود و بیمار باید قبل و بعد از عمل، درمان ارتودنسی داشته باشد تا دندان‌ها کاملاً روی هم جفت شوند. این روش درمانی پیچیده و پرهزینه است و تنها برای موارد ضروری توصیه می‌شود.

در بسیاری از موارد، ترکیبی از روش‌های فوق به کار گرفته می‌شود. برای مثال بیماری که هم فک تنگ و هم دندان‌های نامرتب دارد، ابتدا با گشادکننده کام فک بالای او عریض می‌شود و سپس با بریس دندان‌ها مرتب می‌گردد. متخصص ارتودنسی بر اساس شرایط خاص هر بیمار، بهترین گزینه یا ترکیب درمانی را پیشنهاد خواهد کرد. نکته مهم این است که همکاری بیمار در رعایت توصیه‌ها (حفظ بهداشت دهان، مراجعات منظم برای تنظیم دستگاه‌ها و غیره) تأثیر مستقیم بر نتیجه و مدت درمان دارد.

پیشگیری از مال‌اکلوژن

از آنجایی که عوامل ژنتیکی در بسیاری از مال‌اکلوژن‌ها نقش کلیدی دارند، در همه موارد نمی‌توان به طور کامل پیشگیری کرد. به عبارتی اگر کودک فک کوچک یا دندان‌های درشت را از والدین به ارث ببرد، احتمال بروز شلوغی دندان‌ها وجود خواهد داشت. با این حال، می‌توان با کنترل عوامل محیطی و رفتاری، از شدت گرفتن یا بروز برخی ناهنجاری‌های فکی-دندانی جلوگیری کرد. توصیه‌های زیر در این زمینه مفید هستند:

• کاهش عادت‌های مضر در کودکی: والدین باید کوشش کنند استفاده کودک از پستانک یا شیشه شیر را به حداقل برسانند و حداکثر تا حدود سن ۲-۳ سالگی این وسایل را کنار بگذارند . همچنین باید کودک را از مکیدن انگشت بازدارند و در صورت شکل‌گیری این عادت، با کمک پزشک راهکاری برای ترک آن بیندیشند.
• محافظت از دندان‌ها و فک در برابر آسیب: توصیه می‌شود کودکان (و بزرگسالانی) که ورزش‌های پربرخورد انجام می‌دهند، حتماً از گارد دهان (محافظ دهانی) استفاده کنند . این وسیله از دندان‌ها و استخوان فک در برابر ضربه‌های شدید محافظت کرده و احتمال جابجایی یا شکستگی را کاهش می‌دهد.
• مراقبت از بهداشت و سلامت دهان: رعایت بهداشت دهان و دندان از دوران کودکی (مسواک زدن صحیح، استفاده از نخ دندان و چکاپ‌های دوره‌ای دندان‌پزشکی) اهمیت زیادی دارد . این کار از پوسیدگی زودرس دندان‌های شیری و از دست دادن آنها پیش از موعد جلوگیری می‌کند و سلامت لثه‌ها را حفظ می‌کند. در نتیجه از ایجاد فضاهای نابجا یا عفونت‌هایی که ممکن است به جوانه دندان‌های دائمی آسیب بزنند نیز پیشگیری می‌شود.
• معاینات منظم و مداخله زودهنگام: حتی در صورت وجود سابقه خانوادگی مال‌اکلوژن، والدین نباید منتظر ظهور کامل مشکل بمانند. انجمن ارتودنتیست‌های آمریکا توصیه می‌کند کودکان در سن ۷ سالگی توسط متخصص ارتودنسی معاینه شوند. در این سن بسیاری از مشکلات فکی قابل تشخیص‌اند و در صورت لزوم درمان‌های پیشگیری‌کننده یا ساده‌تر انجام خواهد شد . اگر در معاینه‌ مشکلی دیده نشود، حداقل خیالتان از روند رشد طبیعی فک راحت خواهد شد. همچنین در صورت مشاهده هر علامت ناهنجاری (مثلاً روی هم نبودن درست دندان‌ها یا عادت به جلو آوردن فک پایین)، بدون تأخیر به متخصص مراجعه کنید . درمان زودهنگام در کودکی می‌تواند از مشکلات پیچیده‌تر در بزرگسالی جلوگیری کند.

به کارگیری این اقدامات باعث می‌شود احتمال بروز مال‌اکلوژن‌های شدید کمتر شود یا در صورت بروز، در مراحل ابتدایی مهار گردد. هرچند که نمی‌توان نقش وراثت را به طور کامل خنثی کرد، اما داشتن آگاهی و توجه کافی می‌تواند کمک کند بسیاری از افراد لبخندی منظم‌تر و فکی سالم‌تر داشته باشند.

توصیه‌هایی برای والدین و بیماران

برای والدین:

نقش والدین در پیشگیری، تشخیص زودهنگام و پیگیری درمان مال‌اکلوژن کودکان بسیار پررنگ است. همان‌طور که گفته شد، معاینه ارتودنسی در حوالی ۶–۷ سالگی را جدی بگیرید . حتی اگر ظاهر دندان‌های کودک طبیعی به نظر برسد، این ارزیابی اولیه می‌تواند مشکلات پنهان را مشخص کند. اگر متخصص ارتودنسی درمانی را توصیه کرد (مثلاً استفاده از پلاک ارتودنسی متحرک یا براکت در سن مناسب)، همراهی و حمایت والدین برای موفقیت درمان ضروری است. مطمئن شوید کودک دستورهای متخصص را اجرا می‌کند، دستگاه‌های ارتودنسی خود را به درستی استفاده و نگهداری می‌کند و بهداشت دهان را رعایت می‌نماید. همچنین در طی درمان‌های طولانی مانند بریس، با تشویق و دلگرمی اضطراب‌های احتمالی کودک را کاهش دهید.

برای بیماران (نوجوانان و بزرگسالان):

اگر شما دچار مال‌اکلوژن هستید، بدانید که هیچ وقت برای درمان دیر نیست . امروزه افراد بزرگسالی که سال‌ها با مشکلات فکی-دندانی زندگی کرده‌اند هم می‌توانند با ارتودنسی یا ترکیبی از ارتودنسی و جراحی، وضعیت دندان‌های خود را بهبود بخشند. درمان ارتودنسی نیازمند صبر و همکاری شماست؛ باید به طور منظم به جلسات تنظیم دستگاه‌ها مراجعه کنید و توصیه‌های متخصص را مو به مو انجام دهید.

حفظ بهداشت دهان در طول درمان حیاتی است، زیرا وجود براکت‌ها یا الاینرها رسیدگی بیشتر را می‌طلبد تا از پوسیدگی یا بیماری لثه جلوگیری شود . همچنین از پزشک خود بخواهید روش صحیح مسواک زدن و نخ‌دندان کشیدن حین داشتن بریس را به شما آموزش دهد. در پایان درمان، لبخند زیبا‌تر و جفت‌شدن صحیح دندان‌ها پاداش همه این تلاش‌ها خواهد بود که نه تنها زیبایی بلکه سلامت دهان و اعتماد به نفس شما را نیز افزایش می‌دهد.

نتیجه‌گیری

مال‌اکلوژن یا ناهنجاری قرارگیری دندان‌ها، مشکلی رایج است که جنبه‌های گوناگون سلامت دهان و حتی زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از مشکلات ساده‌ای مثل گیر کردن غذا بین دندان‌های کج گرفته تا عوارض جدی مانند پوسیدگی گسترده، درد فک یا کاهش اعتماد به نفس همگی می‌توانند ناشی از یک بایت ناصحیح باشند. خبر خوب این است که علم ارتودنسی راه‌حل‌های مؤثری برای اصلاح مال‌اکلوژن ارائه می‌دهد و با پیشرفت تکنولوژی، این درمان‌ها راحت‌تر و کارآمدتر شده‌اند. به خاطر داشته باشید که پیشگیری و درمان زودهنگام همیشه نتایج بهتری دارد.

با معاینات دوره‌ای و توجه به عادت‌های فرزندان خود از کودکی، می‌توانید گامی بزرگ در جلوگیری از مشکلات شدید بردارید. در صورت نیاز به درمان هم حتماً به متخصصان مجرب ارتودنسی مراجعه کنید تا بهترین طرح درمانی متناسب با شرایط شما انتخاب شود. لبخند زیبا و سالم حق شماست و با مراقبت و درمان به‌موقع می‌توان این حق را محقق ساخت.